Lakkaddaa Furguga ilaali

'''Furgugni sararaawaa''' ykn salphaatti '''furgugni''' baayyata [[Hanga|hangaa]] qaama tokkoo fi [[ariitii]] isaati :

: <math>\mathbf{p}= m \mathbf{v}</math>

As keessatti, '''p''' ''furguga'', ''m'' hanga fi '''v''' ariitii dha.

Furgagni akka "[[Aangoo (fiiziksii)|aangoo]]" yeroo qaamni tokko socho'utti yaaduun ni danda'ama, kunis humna hangamii qaama biraa irratti qabaachuu danda'a jechuudha. Fakkeenyaaf,

# kubbaan booliingii (hanga guddaa) baay’ee suuta socho’u (ariitii xiqqaa)fi sochii beeysiboolii (hanga xiqqaa) saffisaan darbatamuu (ariitii ol’aanaa) qabuu wajjin furguga walqixa qabaachuu danda’a.
# Rasaasni fakkeenya biraa  Furgugni baay’ee-baay’ee ol’aanaa ta’etti, sababa ariitii addaatiin.
# Fakkeenyi biraa saffisi baay’ee gadi aanaan sochii guddaa itti fidu ardii xiqqaa Hindii gara Eeshiyaa hafeetti dhiibuu isaati, miidhaa guddaa kan akka [[Hollannaa lafaa|kirkira lafaa]] naannoo Himaalaayaatti . Fakkeenya kana keessatti ardii xiqqaan kun waggaatti akka inchii muraasaatti suuta socho’aa kan jiru yoo ta’u, ulfaatinni ardii xiqqaa Hindii garuu baay’ee ol’aanaadha.

'''Furgugni'''  [[kalqabee]] yoo ta’u, kunis kallattii fi hammaan ibssamuu danda'a. [[Lakkaantoo safaraa|lakkaantoon]] isaa ''kg m/s'' (kiloo giraama meetira sekondii tokkotti) ykn ''N s'' (niwutoon sekondii) dha.

Furgugni hammamtaa gitaamee (conserved quantity) yoo ta’u, kana jechuun Furgugni jalqabaa waliigalaa sirna tokkoo waliigala momeentii dhumaa sirnichaa wajjin walqixa ta’uu qaba. Furgugni waliigalaa osoo hin jijjiiramne hafeera.

== Unkee ==
Fiiziksii Niwutonii keessatti mallattoon barame momeentii qubee '''p''' ; kanaaf kun barreeffamuu danda'a

: <math>\mathbf{p}= m \mathbf{v}</math>

as keessatti, '''p''' momeentii, ''m'' hanga fi '''v''' ariitii ta’ettiYoo Seera Niwutan 2ffaa hojiirra oolchine, argachuu dandeenya

: <math>\mathbf{F}= {mv_2-mv_1\over\ {t_2-t_1}}</math>

Hiikni isaas humni culkiin(net) wanta tokko irratti argamu saffisa jijjiirama momeentii wantichaa wajjin walqixa ta’uu isaati.

Hima walqixaa kana relativiitii addaa keessatti fayyadamuuf '''m''' saffisa waliin jijjiiramuu qaba. Sun yeroo tokko tokko " [[relativistic mass]] " wanta sanaa jedhama. (Saayintistoonni relativiitii addaatiin hojjetan bakka isaa walqixxummaa biroo fayyadamu.)

== Romi'a (Impulse) ==
'''Impulsiin''' jijjiirama momeentii humna haaraatiin dhufudha: humni kun kallattii humnichaa irratti hundaa’uun momeentii ni dabala ykn ni hir’isa; gara qaama duraan socho’aa tureetti ykn irraa fagaachuutti. Humni haaraan (N) kallattii momeentii qaama (x) yoo deemu, Furgugni x ni dabala; kanaaf N kallattii faallaatiin gara qaama x yoo deemu x saffisa isaa hir’ata, Furgugni isaas ni hir’ata.

== Seera gitaamummaa furgugaa ==
<math>\Sigma p = C </math>Kunuunsa momeentii hubachuu keessatti kallattii momeentii barbaachisaa dha. Sirna tokko keessatti, Furgugni [[Vector addition|ida’ama veektarii]] fayyadamuun walitti qabama. Seerota ida’ama veektarii jalatti, hamma momeentii murtaa’e hamma momeentii walfakkaataa kallattii faallaatiin deemu waliin walitti dabaluun momeentii waliigalaa zeeroo kenna.

Fakkeenyaaf, qawween yeroo dhukaafamu, tuutni xiqqaan (rasaasni) saffisa guddaadhaan kallattii tokkoon sochoʼa. Tuutni guddaan (qawween) saffisa baay’ee suuta jedhuun kallattii faallaa ta’een socho’a. Furgugni rasaasaa fi Furgugni qawwee guddinaan sirriitti walqixa garuu kallattiin faallaa dha. Dabalata veektarii fayyadamuun momeentii rasaasaa momeentii qawwee irratti dabaluudhaan (guddinaan walqixa garuu kallattiin faallaa) momeentii sirna waliigalaa zeeroo kenna. Furgugni sirna qawwee-rasaasaa kunuunfamee jira.

Walitti bu’iinsi kunuunsa momeentii agarsiisa: yoo konkolaataan (1000&nbsp;kg) 8 irratti sirriitti deemaa jira&nbsp;m/s, fi konkolaataa fe’umsaa (6000&nbsp;kg) 2 irratti gara bitaatti deemaa jira&nbsp;m/s, konkolaataa fi konkolaataan fe'umsaa erga walitti bu'iinsa booda gara bitaatti socho'a. Shaakala kun maaliif akka:<nowiki></br></nowiki> Momeentii = Heddummina x Saffisa<nowiki></br></nowiki> Saffisni konkolaataa: 1000&nbsp;kg x 8 ta’a&nbsp;m/s = 8000kgm/s (Mirga deemuun) .<nowiki></br></nowiki> Saffisni konkolaataa fe'umsaa: 6000&nbsp;kg x 2 ta’a&nbsp;m/s = 12000kgm/s ta’a (Bitaa deemuun)<nowiki></br></nowiki> Kana jechuun waliigala Furgugni isaanii 4000kgm/s dha. (Bitaa deemuun)
[[Category:Fiiziksii]]
[[Category:Xin-seerummaamaa]]